Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας
Γενικά στοιχεία
Γεωγραφική Θέση | Πεδιάδα των Μεσογείων, Ανατολική Αττική |
Λεκάνη Απορροής | |
| Πεντέλη (Β-ΒΑ), Υμηττός (Δ-ΝΔ), Λόφοι (Ν) |
| 150 τετραγωνικά χλμ. |
| 1,5% |
| 920 μ. |
Δήμοι που διασχίζει | Παιανίας, Παλλήνης, Ραφήνας-Πικερμίου, Σπάτων-Αρτέμιδας |
Μήκος Κοίτης | 25 χλμ. |
Διεύθυνση | Δ-Α |
Εκβολή | Νότια του λιμένα της Ραφήνας |
Κύριοι παραπόταμοι | ρ. Παναγίτσας, Παλλήνης, Σπάτων, Βαλανάρη, Αγ. Παρασκευής |
Μικρότερα ρέματα | ρ. Γέρακα, Λεονταρίου, Αργιθέας, Βακαλόπουλου, ρ. Σαμπάνη, Λυκόρεμα, ρ. Παλιού Μύλου, Νταού Πεντέλης, ρ. Καλλιτεχνούπουλης, Αγ. Βαρβάρας κ.α. |
Η ιδιαίτερη αξία του Μεγάλου Ρέματος έγκειται στο γεγονός ότι είναι ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα ποτάμια της Αττικής με φυσικά χαρακτηριστικά στο μεγαλύτερο μήκος του. Η λεκάνη απορροής του φαίνεται στη διπλανή εικόνα και στο διαδραστικό ψηφιακό χάρτη.
Λόγω της υψηλής οικολογικής σημασίας του έχει χαρακτηρισθεί στο σύνολό του ρέμα «διατηρητέου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος» (ΦΕΚ 281/Δ’/23.03.93) και Υδατόρεμα Α΄ Προτεραιότητας σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 20 παρ.4 του ν.4277/2014. Υπόκειται σε συγκεκριμένες ρυθμίσεις με βάση τη ΖΟΕ Μεσογείων (ΦΕΚ 199/Δ’/6.03.2003). Η Εκβολή του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας αποτελεί προστατευόμενο υγρότοπο Α΄ προτεραιότητας (άρθρο 54 Ν. 4559/2018). Αποτελεί ένα σημαντικό οικοσύστημα με πλούσια βιοποικιλότητα.
Υδρογραφικό δίκτυο Λεκάνης Απορροής Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας (Καρίμπαλης 2021)
Ιδιαίτερη σημασία έχει και το ρέμα Βαλανάρη, όχι μόνο λόγω της έκτασης της λεκάνης απορροής του (33 τετ. χλμ.) -η μεγαλύτερη σε έκταση υπολεκάνη της λεκάνης του Μεγάλου Ρέματος- αλλά και της ιδιαίτερης αξίας και μοναδικότητας των παλαιοντολογικών ευρημάτων («Πικερμική πανίδα»).
Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας
Οικοσύστημα
Η λεκάνη απορροής του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας περιλαμβάνει έκταση 160 τετραγωνικών χιλιομέτρων (μόνον 20% περίπου της έκτασης βρίσκεται σε αστικές περιοχές). Βάσει της εφαρμογής παρακολούθησης της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα (Οδηγία 2000/60) η λεκάνη χωρίζεται σε τρία υδατικά σώματα: τον Κάτω Ρου του Μεγάλου Ρέματος, τον Βαλανάρη και τον Άνω Ρου του Μεγάλου Ρέματος. Τα υδατικά σώματα αποτελούν διακριτά ποτάμια τμήματα. Οι κυρίαρχοι και χαρακτηριστικοί φυσικοί τύποι οικοτόπων, που έχουν προσδιοριστεί στα υδατικά σώματα ποταμών της λεκάνης του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας, είναι οι εξής:
Κάτω Ρους Μεγάλου Ρέματος (ΕL0626R000100010N):
- Ποταμοί της Μεσογείου με περιοδική ροή από Paspalo-Agrostidion (3290)
- Εκβολές ποταμών (1130)
- Καλαμιώνες με Phragmites/Typha (72A0)
- Δάση Ανατολικής Πλατάνου Platanus orientalis (92C0)
- Νότια παρόχθια δάση-στοές και λόχμες (Nerio-Tamaricetea) (92D0)
Βαλανάρης (ΕL0626R000100011N):
- Ποταμοί της Μεσογείου με περιοδική ροή από Paspalo-Agrostidion (3290)
- Καλαμιώνες με Phragmites/Typha (72A0)
- Δάση Ανατολικής Πλατάνου Platanus orientalis (92C0)
- Νότια παρόχθια δάση-στοές και λόχμες (Nerio-Tamaricetea) (92D0)
Άνω Ρους Μεγάλου Ρέματος (ΕL0626R000100012N):
- Ποταμοί της Μεσογείου με περιοδική ροή από Paspalo-Agrostidion (3290)
- Δάση στοές με Salix alba και Populus alba (92A0)
- Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) (1410)
- Καλαμιώνες με Phragmites/Typha (72A0).
Σε αρκετά σημεία υπάρχουν εντυπωσιακές συστάδες παρόχθιας βλάστησης και παρόχθιων δασών. Οι παρόχθιες συστάδες δίπλα σε ποταμούς διαρκούς ροής είναι ιδιαίτερα σπάνιοι σχηματισμοί στην Αττική. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι οικότοποι “Δάση στοές με Salix alba και Populus alba (92A0)” στον Άνω Ρου Μεγάλου Ρέματος στην περιοχή Πετρέζα όπου υπάρχουν συστάδες ασημοϊτιών (Salix alba) σχετικά νεαρής ηλικίας μαζί με μεμονωμένα δείγματα ασημόλευκας (Populus alba). Παρομοίως στην περιοχή του κλάδου αυτού υπάρχουν εκτεταμένοι παρόχθιοι υγρότοποι με υψηλό ενδιαφέρον για την βιοποικιλότητα (ειδικά επειδή σπανίζουν αυτοί οι σχηματισμοί στην Αττική).
Λόγω της μεγάλης και στρατηγικής οικολογικής του σημασίας, το Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας έχει χαρακτηριστεί στο σύνολό του ως Υδατόρεμα Α΄ Προτεραιότητας σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 20 παρ.4 του ν.4277/2014 και Ρέμα Ιδιαίτερου Περιβαλλοντικού Ενδιαφέροντος με πρόβλεψη ζώνης ειδικών ρυθμίσεων διατήρησης και όρων προστασίας σε ότι αφορά χρήσεις και λειτουργίες 50μ. εκατέρωθεν του άξονα του ρέματος. Η Εκβολή του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας με κωδικό EL30501900 και έκταση 59 στρ. αποτελεί υγρότοπο Α΄ προτεραιότητας (άρθρο 54 Ν. 4559/2018) και είναι ενταγμένος στο Μητρώο Προστατευόμενων Περιοχών των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ.
Από τον Αύγουστο του 2018, σύμφωνα με το άρθρο 54 του Ν. 4559/2018, στην Εκβολή Ρέματος Ραφήνας, απαγορεύεται η δόμηση, η επιχωμάτωση, η άσκηση οχλουσών δραστηριοτήτων και κάθε δραστηριότητα που υποβαθμίζει την οικολογική κατάστασή τους, καθώς και η έκδοση αδειών δόμησης μέχρι την οριοθέτησή του με έκδοση Προεδρικού Διατάγματος, η οποία ακολουθεί τις διατάξεις του νόμου περί βιοποικιλότητας (Ν. 3937/2011) και όχι αυτές για την οριοθέτηση των ρεμάτων (Ν. 4258/2014). Η απαγόρευση αυτή θεσμοθετήθηκε προκειμένου ο σχεδιασμός και υλοποίηση έργων να μην επιφέρουν υποβάθμιση και μη αναστρέψιμες επιπτώσεις στο υγροτοπικό οικοσύστημα, όπως η αποψίλωση βλάστησης με βαρέα μηχανήματα. Η εφαρμογή των διατάξεων αυτών «αποτελεί αυτονόητη νομική και ηθική αρχή που διέπει το σύγχρονο ευρωπαϊκό και εθνικό πλαίσιο». [1] Το γεγονός ότι ο Υγρότοπος Α΄ Προτεραιότητας στην Εκβολή του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας δεν έχει ακόμη οριοθετηθεί με προεδρικό διάταγμα, δεν σημαίνει ότι δεν προστατεύεται ως τέτοιος [2].
[1] ΕΚΒΥ Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή, 2023.
[2] Πρακτικό επεξεργασίας ΣτΕ 151/2022 για τον υγρότοπο της Περαίας.
Οι πλημμυροπεδιάδες του Μεγάλου Ρέματος στην πεδιάδα των Σπάτων, ιδίως αυτός της Πετρέζας, και οι υγρότοποί του, ιδίως ο υγρότοπος Α΄ προτεραιότητας της Εκβολής, στη φυσική τους κατάσταση αποτελούν σημαντικό οικολογικό τμήμα του ποτάμιου συστήματος και παρέχουν πολλές πολύτιμες οικοσυστημικές υπηρεσίες: φιλτράρουν και αποθηκεύουν νερό, αποθηκεύουν άνθρακα, διασφαλίζουν τόσο τη φυσική αντιπλημμυρική προστασία επιβραδύνοντας την πλημμυρική ροή προς των κάτω ρου του ποταμού όσο και την εύρυθμη λειτουργία των ποτάμιων οικοσυστημάτων και συμβάλλουν στη διατήρηση της υψηλής βιοποικιλότητας, που υπάρχει στα συστήματα αυτά. Η διατήρηση των φυσικών λειτουργιών του ποταμού και η σύνδεσή του με την πλημμυροπεδιάδα του αποτελούν αναγκαίους παράγοντες ώστε να είναι δυνατή η επίτευξη ικανοποιητικής κατάστασης διατήρησης στους οικοτόπους ή τα είδη που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα υδάτινα ρεύματα που συνδέονται με αυτά.
Το έργο διευθέτησης του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας θα έχει σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στα υδατικά σώματα. Θα υποβαθμίσει φυσικούς τύπους οικοτόπων και θα εξαφανίσει ορισμένους, που έχουν πολύ περιορισμένη εξάπλωση στην περιοχή. Στην Πετρέζα θα εξαφανιστούν ορισμένοι σπάνιοι στην Αττική τύποι οικοτόπων, όπως “Δάση στοές με Salix alba και Populus alba (92A0)” και “Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) (1410)”. Θα εξαφανιστούν σχεδόν όλα τα παρόχθια έλη ή άλλα υγροτοπικά στοιχεία, που υπάρχουν σήμερα στις παρόχθιες ζώνες. Επειδή η έρευνα της πανίδας και χλωρίδας δεν έχει ολοκληρωθεί σε ικανοποιητικό βαθμό δεν μπορεί εύκολα να εκτιμηθεί η συνολική ζημιά στην βιοποικιλότητα της περιοχής. Είναι βέβαιο όμως ότι ορισμένα είδη θα εξαφανιστούν από την λεκάνη απορροής του Μεγάλου Ρέματος και θα υπάρξει πλήρης υποβάθμιση φυσικών σχηματισμών χωρίς να μπορούν να ανακάμψουν τα οικοσυστήματα στο βαθμό δομής και λειτουργίας που βρίσκονται σήμερα. Το έργο θα επηρεάσει αρνητικά και τον υγρότοπο Α’ Προτεραιότητας της Εκβολής αφού προβλέπεται η πλήρης διευθέτηση όλης της εκβολής και του στομίου του ρέματος, με σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις σε πολλές ομάδες υδρόβιας πανίδας. [3]
Στο “αδελφό” έργο στον Ερασίνο, ο Μηχανισμός Καταγγελιών της ΕΤΕπ διαπίστωσε ότι η περιβαλλοντική τεκμηρίωση (2017) για τον Ερασίνο δεν έδωσε έμφαση στους προστατευόμενους υγρότοπους Α΄ Προτεραιότητας και στα προστατευόμενα είδη με τη λήψη κατάλληλων μέτρων και με την αιτιολόγηση των μέτρων αυτών και δεν προσδιόρισε ποσοτικά τον αντίκτυπο του έργου σ’ αυτούς.[4]
[3] ΕΛΚΕΘΕ, 2019.
[4] ΕΤΕπ-ΜΚ, 2023.
Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας
Bιοποικιλότητα
Στο Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας, τους υγροτόπους και τα πλημμυρικά του πεδία (Πετρέζα) έχουν καταγραφεί περί τα 150 είδη πουλιών [ΕΛΚΕΘΕ, 2019]. Η πλειοψηφία τους έχει παρατηρηθεί κοντά στις εκβολές του ποταμού λόγω της αυξημένης παρουσίας παρατηρητών εκεί, αλλά και του γεγονότος ότι το υφάλμυρο οικοσύστημα των εκβολών προσελκύει μεγάλο αριθμό μεταναστευτικών παρυδάτιων και ερωδιών. Από τα είδη που έχουν καταγραφεί, τα 23 είναι είδη του Παρατήματος Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ [Ορνιθολογική 2019, 2023]. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι ερωδιοί, γλαροειδή και παρυδάτια. Τα υπόλοιπα δύο (Πετρίτης και Γερακαετός) είναι αρπακτικά που παρατηρούνται κατά την μετανάστευση (Γερακαετός) ή το χειμώνα. Μεταξύ των φωλεαζόντων ειδών εντός του ρέματος περιλαμβάνονται η νερόκοτα (Gallinula chloropus), το ψευταηδόνι (Cettia cetti), η καλαμοποταμίδα (Acrocephalus arundinaceus), η ωχροτσιτίδα (Iduna pallida) και ο ποταμοσφυριχτής (Charadrius dubius). Γενικότερα, η ορνιθοπανίδα παραμένει εντυπωσιακά ποικίλη, κατά την περίοδο της μετανάστευσης ως επί το πλείστον.
Η σημασία της περιοχής ξεπερνά την τοπική ή περιφερειακή αξία διότι παρατηρούνται τακτικά πολλά απειλούμενα μεταναστευτικά είδη. Σύμφωνα με πρόσφατες αναλύσεις ορνιθολογικών δεδομένων, σε συνδυασμό με τον μικρό υγρότοπο της Αρτέμιδας, η περιοχή της Εκβολής του Μεγάλου Ρέματος και της Πετρέζας (μαζί με τον Λουτρό στον Κάμπο των Σπάτων) πληροί τα κριτήρια ένταξης για τον καθορισμό Σημαντικής Περιοχής για τα Πουλιά (IBA) και Ζώνης Ειδικής Διατήρησης στα πλαίσια του δικτύου Natura 2000 [ΕΛΚΕΘΕ, 2019].
Οποιαδήποτε παρέμβαση […] θα προκαλέσει σημαντική και μη αντιστρεπτή βλάβη στο οικοσύστημα του ρέματος Ραφήνας και ειδικότερα στα είδη της ορνιθοπανίδας που φωλιάζουν στη συγκεκριμένη περιοχή. Είναι σίγουρο ότι η απώλεια των μεγάλων (σε ύψος και ηλικία) Πλατάνων, Λευκών και Ιτιών, θα αποτελέσει σοβαρό πλήγμα στους πληθυσμούς των πουλιών. Μεγάλες επιπτώσεις από τα έργα θα υπάρξουν και στους πληθυσμούς αμφιβίων, ερπετών και ψαριών γλυκού νερού, τα οποία διαβιούν στα νερά του Μεγάλου Ρέματος. Αυτό με τη σειρά του θα προκαλέσει απώλεια διαθέσιμης τροφής σε πουλιά που τρέφονται με τους παραπάνω οργανισμού.
Τα εγκριθέντα έργα […] θα αλλάξουν οριστικά και αμετάκλητα την φυσική μορφή του ρέματος, μετατρέποντάς το ουσιαστικά σε αγωγό υποδοχής όμβριων υδάτων. Τα έργα αυτά αγνοούν πλήρως τον υγροτοπικό χαρακτήρα του ρέματος ενώ θεωρούνται πλέον ξεπερασμένα και οπισθοδρομικά, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε διεθνές επίπεδο, όπου η διατήρηση νησίδων φυσικού περιβάλλοντος και βιοποικιλότητας στον αστικό ιστό αποτελεί ιδιαιτερότητα.
Το ευρωπαϊκό χέλι (Anguilla Anguilla) είναι ένα μεταναστευτικό είδος με μοναδικό κύκλο ζωής. Οι καταγραφές του ΕΛΚΕΘΕ δείχνουν ότι στο Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας διατηρείται ένας σημαντικός πληθυσμός χελιών σε αρκετά σημεία στο κάτω και μέσω ρου του ρέματος. Tα χέλια εισέρχονται από την θάλασσα και επιβιώνουν συνήθως από 8 έως και 12 χρόνια μέσα στα γλυκά νερά μέχρι να επιστρέψουν για το μεταναστευτικό ταξίδι αναπαραγωγής στη θάλασσα των Σαργασσών στον Βορειοδυτικό Ατλαντικό από όπου δεν γυρνούν ποτέ. Για να επιβιώσουν αυτά τα σχετικά μακρόβια ψάρια απαιτούν κατάλληλες συνθήκες εντός των εσωτερικών υδάτων (κατάλληλη κάλυψη, τροφή, σταθερές υδρολογικές συνθήκες και σχετικά καλή κατάσταση ή ποιότητα ενδιαιτημάτων).
Το ευρωπαϊκό χέλι αποτελεί κρισίμως κινδυνεύον είδος επειδή μειώνεται σταθερά με ανησυχητικό ρυθμό παγκοσμίως, μεταξύ άλλων, και λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο Κανονισμός 1100/2007 της Ε.Ε. για το χέλι υποχρεώνει τα κράτη μέλη με λεκάνες απορροής ποταμών, που αποτελούν οικοτόπους για το χέλι, να θεσπίσουν και να εφαρμόσουν μέτρα ώστε τα ποτάμια να καθίστανται προσπελάσιμα και να βελτιώνονται τα ποτάμια ενδιαιτήματα του χελιού.
Το Αττικόψαρο (Pelasgus marathonicus) είναι ενδημικό ψάρι της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας και Αττικής, με πολύ περιορισμένη παγκόσμια εξάπλωση. Έχει ταξινομηθεί ως Σχεδόν Απειλούμενο (Near Threatened) στον κόκκινο κατάλογο της Διεθνούς Ένωσης για την Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων (IUCN) και αναφέρεται ως Κινδυνεύον στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ένας από τους πιο σημαντικούς πληθυσμούς Αττικόψαρου στην Αττική βρίσκεται στο Μεγάλο Ρέμας Ραφήνας (Άνω Ρου) σε κατάλληλα ενδιαιτήματα με εκτεταμένους καλαμιώνες και ποταμολίμνες. Ο πληθυσμός αυτός ανακαλύφθηκε το 2018 από ερευνητές του ΕΛΚΕΘΕ. Ο πληθυσμός είναι ιδιαίτερα ευάλωτος σε αλλαγές στα φυσικά ενδιαιτήματα της κοίτης και της παρόχθιας ζώνης (επειδή το είδος είναι «λιμνόφιλο» και απαιτεί σταθερά “ήσυχα” νερά με παρόχθια έλη). Ο Μηχανισμός Καταγγελιών της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ-ΜΚ) στο Πόρισμά του για το έργο στον Ερασίνο, διαπιστώνει ότι οι πληροφορίες σχετικά με το Αττικόψαρο, που παρασχέθηκαν στην περιβαλλοντική τεκμηρίωση του έργου, ήταν ελλιπείς και δεν έχουν προβλεφθεί τα απαιτούμενα ειδικά μέτρα διαχείρισης και παρακολούθησης δεδομένου ότι οι επιπτώσεις στο περιβάλλον κατά τη διάρκεια των εργασιών ενδέχεται να μην είναι προσωρινές λόγω της φύσης τους.
Την άνοιξη του 2018 συλλέχθηκαν από το ΕΛΚΕΘΕ άτομα ενός πληθυσμού ποταμοσαλιάρας (Salaria fluviatilis) κοντά στην εκβολή του Μεγάλου Ρέματος στην Ραφήνα. Πρόκειται για τον μοναδικό πληθυσμό του είδους στην Αττική. Το είδος αυτό είναι εξαιρετικά ευάλωτο σε αλλαγές στο καθεστώς ροής και τα ενδιαιτήματα του ποταμού. Ενώ το είδος έχει ευρύτερη εξάπλωση σε ποταμούς και λίμνες στην Μεσογειακή Λεκάνη πολλοί πληθυσμοί έχουν εξαφανιστεί λόγο ανθρωπογενών πιέσεων και υποβάθμισης.
Σύμφωνα με το ΕΛΚΕΘΕ (Γνωμοδότηση 2019), με την υλοποίηση του έργου διευθέτησης στο Μεγάλο Ρέμα είναι πολύ πιθανό να εξαφανιστούν τα είδη αττικόψαρο και ποταμοσαλιάρα και να υπάρξουν καταστροφικές επιπτώσεις στον τοπικό πληθυσμό του ευρωπαϊκού χελιού, που θα γίνουν αισθητές πολύ πέραν των συνόρων της Ελλάδας.
Στην παρόχθια ζώνη καθώς και στις διπλανές χερσαίες εκτάσεις, μόλις δίπλα στις όχθες του ποταμού, υπάρχει μια σχετικά ποικιλόμορφη ερπετοπανίδα, που επιβιώνει εδώ, εντός του αστικού ιστού και λόγο της παρόχθιας ζώνης του Μεγάλου Ρέματος. Το ρέμα και η παρόχθια ζώνη λειτουργούν ως «πράσινοι διάδρομοι» για τα ερπετά. Ερπετά που απαντούν τακτικά στην περιοχή περιλαμβάνουν τα εξής: Σαύρες όπως ο Αβλέφαρος (Ablepharus kitaibeli), χερσαίες χελώνες όπως η Κρασπεδοχελώνα (Testudo marginata) και φίδια όπως η Σαΐτα (Platyceps najadum). Σημαντική καταγραφή για το Μεγάλο Ρέμα αποτελεί επίσης η γραμμωτή νεροχελώνα (Mauremys rivulata). Ενώ δεν έχει γίνει πλήρης απογραφή όλων των ερπετών της περιοχής ενδέχεται ο κατάλογος ειδών να ξεπερνά τα 10 είδη. Πολλά από αυτά τα είδη είναι προστατευόμενα από την Ελληνική νομοθεσία.
Η περιοχή έχει σημαντικούς πληθυσμούς από αμφίβια. Πολλές χιλιάδες άτομα Βαλκανικών Βαλτοβατράχων (Pelophylax kurtmuelleri) και Πρασινόφρινων (Bufotes viridis) αναπαράγονται και διαβιούν στα ύδατα και στις όχθες της περιοχής. Η περιοχή επίσης φιλοξενεί έναν μικρό και απομονωμένο πληθυσμό Νερόφιδων (Natrix natrix). H παρουσία τους κρίνεται σημαντική σε τοπικό επίπεδο επειδή το είδος αυτό απαιτεί περιοχές με νερό και είναι ευάλωτο σε αλλαγές χρήσεις γης σε ξηροθερμικά Μεσογειακά τοπία. Ειδικά τα νερόφιδα κινδυνεύουν να εξαφανιστούν από το έργο διευθέτησης του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας.
Στοιχεία από Υπόμνημα του ΕΛΚΕΘΕ, 2023.
Το Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας, ως ένα από τα λίγα εναπομείναντα φυσικά υδατικά συστήματα της Ανατολικής Αττικής φιλοξενεί ένα σημαντικό αριθμό υδρόβιων μακροασπονδύλων. Τα υδρόβια μακροασπόνδυλα, και ιδιαίτερα τα έντομα, έχουν μεγάλη οικολογική σημασία δεδομένου ότι οι οργανισμοί αυτοί έχουν υψηλή δυναμική ως αποικοδομητές της νεκρής οργανικής ουσίας, ενώ παράλληλα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βιολογικοί δείκτες της καταστάσεως των υδάτινων οικοσυστημάτων.
Χάρη στην ποικιλότητα των ενδιαιτημάτων του ρέματος Ραφήνας, απαντώνται πολυάριθμα είδη οδοντόγναθων, γνωστά και ως λιβελλούλες, όπως τα Crocothemis erythraea, Calopteryx virgo, Sympetrum striolatum, Lestes macrostigma, Platycnemis pennipes, Anax imperator κ.α.
Επίσης τα Τριχόπτερα του είδους Hydropsyche peristerica, και διάφορα είδη από τις οικογένειες Hydroptilidae και Glossosomatidae, ενώ ένας σημαντικός αριθμός κολεοπτέρων απαντάται στα τμήματα του ρέματος με αρκετή βλάστηση και με μέτρια ή στάσιμη ροή (π.χ. Scarodytes halensis). Έχουν συλλεχθεί και διάφορα είδη γαστερόποδων (υδρόβια σαλιγκάρια) όπως τα Physella acuta (Πνευμονοφόρα). Στην παρόχθια ζώνη συναντώνται αρκετά Λεπιδόπτερα (πεταλούδες), όπως η Glaucopsyche alexis, Pieris mannii, Satyrium ilicis, Maniola jurtina και αρκετές νυχτοπεταλούδες όπως η Hyles euphorbiae. Τέλος στα καρκινοειδή, υπάρχουν πληθυσμοί του κάβουρα του γλυκού νερού Potamon fluviatile, και ειδικά σε τμήματα διαρκούς ροής όπως στο Βαλανάρη. Το είδος αυτό κατατάσσεται στα “Σχεδόν Απειλούμενα” (ΝΤ) στον κόκκινο κατάλογο της Διεθνούς Ένωσης για την Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων (IUCN) [ΕΛΚΕΘΕ 2019].
Στις όχθες του Μεγάλου Ρέματος φυτρώνουν εκατοντάδες είδη δέντρων μεταξύ των αιωνόβια υδροχαρή όπως πλατάνια (Platanus) και ιτιές (Salix). Επίσης, μπορούμε να βρούμε καλαμιές (Phragmites australis), Τύφη (Typha latifolia) και άλλα πολλά.
Το πλούσιο αυτό οικοσύστημα του ρέματος λειτουργεί ευεργετικά για όλη την Ανατολική Αττική και ιδιαίτερα για την πόλη της Ραφήνας. Η φυσική του βλάστηση φιλτράρει τους ρύπους που παράνομα καταλήγουν στο ρέμα από τις τριγύρω επιχειρήσεις προτού αυτοί φθάσουν στις παραλίες της Ραφήνας, φιλτράρει σε μεγάλο βαθμό τους ατμοσφαιρικούς ρύπους από το λιμάνι και το αεροδρόμιο, ρυθμίζει το κλίμα και ιδιαίτερα τη θερμοκρασία της περιοχής, σώζει την πόλη μας από τις καταστροφικές πλημμύρες που πλήττουν περιοχές με μπαζωμένα ή καλυμμένα ρέματα, λειτουργεί εκπαιδευτικά, αποτελεί καταφύγιο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας.
Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας
Πολιτιστικό Τοπίο
ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Στην περιοχή του Πικερμίου γύρω από το Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας έζησε μία πλουσιότατη πανίδα από χορτοφάγα και σαρκοφάγα ζώα του κάμπου ή του δάσους. Πολλά από τα ζώα που έζησαν πριν από 6.5 – 7 εκατομμύρια χρόνια είναι νέα είδη για την επιστήμη και τους δόθηκαν ονομασίες από τους ερευνητές που θυμίζουν άμεσα την Αττική ή την Ελλάδα όπως: Mesopithecus pentelicus, Mastodon pentelici, Giraffe attica, Felis attica κ.α. Λόγω της ανεύρεσης απολιθωμένων ζώων, τα οποία αποτέλεσαν σταθμό για την παλαιοντολογία των σπονδυλωτών, το Πικέρμι έχει χαρακτηριστεί από το 19ο αιώνα «Ακρόπολη της Παλαιοντολογίας» και αναγνωρίζεται από την διεθνή επιστημονική κοινότητα ως ένα απέραντο παλαιοντολογικό φυσικό μουσείο. Η ευρύτερη γύρω περιοχή έχει κηρυχθεί από το 1983 αρχαιολογικός χώρος και τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (ΦΕΚ 44 Β’ / 1984). Στην περιοχή έχουν επίσης θεσμοθετηθεί με προεδρικό διάταγμα (Ζ.Ο.Ε. Μεσογείων, ΦΕΚ 199/Δ/2003) η Ζώνη Α’ απολύτου προστασίας Πικερμίου και οι Περιοχές Β1 και Β2 απολύτου και μέσης προστασίας τοπίου, αρχαιολογικών χώρων και μνημείων.
Σύμφωνα με τις πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες έχουν εντοπισθεί σε όλες τις παρόχθιες περιοχές του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας και των συμβαλλόντων ρεμάτων, μεγάλη πυκνότητα αρχαίων τεχνικών έργων, οικιστικών καταλοίπων και νεκροταφείων, και εν γένει υπάρχουν αρχαιολογικά κατάλοιπα όλων των περιόδων. Ειδικότερα: